1844 Tarihli Nüfus Defterine Göre İstanbul Medreselerinin Haritalandırılması

Dijital Beşeri Bilimler (DBB), modern teknolojinin beşeri bilimlerdeki uygulamalarını genişletmek için kullanılan yöntem ve araçlar bütünüdür. Bu disiplin özellikle tarih gibi veri yoğun alanlarda, araştırmaları daha erişilebilir ve kapsamlı hale getirir. Tarih araştırmalarında DBB, veri tabanları, coğrafi bilgi sistemleri (CBS), dijital arşivleme ve veri görselleştirme gibi çeşitli araçlar kullanarak tarihi belgelerin analiz sürecini kolaylaştırır. Bu yöntemler büyük veri setlerinin işlenmesi ve bu verilerden anlamlı sonuçlar çıkarılması için oldukça etkilidir.

Osmanlı çalışmaları alanında DBB'nin getirdiği yenilikler sayesinde arşiv belgeleri dijital ortama aktarılarak daha sistemli bir şekilde incelenebilmektedir. Bu belgeler arasında yer alan defterler, fermanlar, vakıf kayıtları gibi birincil kaynaklar, dönemin sosyo-ekonomik ve kültürel yapısını anlamak için büyük önem taşır. DBB yöntemleri bu belgelerin metin madenciliği teknikleriyle analiz edilmesini ve coğrafi bilgi sistemleri kullanılarak haritalanmasını mümkün kılar. Bu yenilikçi yaklaşımın pratikteki uygulamalarından bir örnek de, Osmanlı Araştırmaları Merkezi (OSAMER) bünyesinde yürütülen Dijital Beşeri Bilimler Atölyesi'nde görülebilir. 

Osmanlı Araştırmaları Merkezi (OSAMER) bünyesinde yürütülen Dijital Beşeri Bilimler Atölyesi kapsamında hazırladığımız bu blog yazısında, İbrahim Aydoğdu'nun "185 Numaralı Deftere Göre İstanbul Medreseleri Nüfusu (1844)" başlıklı yüksek lisans tezini keşfe çıkıyoruz. Bu tez, 1844 yılında Osmanlı İmparatorluğu'nun İstanbul'daki medreselerinde bulunan öğrenci ve öğretmen sayılarını detaylı bir şekilde listeleyen 185 numaralı deftere dayanıyor. Dönemin eğitim yapısını ve medreselerin önemini anlamak için paha biçilmez bilgiler sunan bu çalışma, sizi Osmanlı'nın eğitim dünyasına götürecek.

Tezde ele alınan veriler, dijital araçlar sayesinde artık çok daha geniş bir kitleye ulaşabiliyor ve etkileşimli bir şekilde sunuluyor. Bu noktada, Google My Maps ve ArcGIS gibi yazılımlar devreye giriyor. Google My Maps üzerinde, İstanbul'daki çeşitli medreselerin konumları ve bu okulların her birindeki nüfus bilgileri interaktif bir harita ile gösteriliyor. Nihat Efe Dokumacı'nın katkılarıyla ArcGIS kullanılarak daha da gelişmiş görselleştirmeler yapılmış. Böylece, medrese verileri detaylı bir şekilde haritalandırılmış ve tarihçiler ile araştırmacılara, Osmanlı İstanbul'unun eğitim coğrafyasını daha derinlemesine anlama fırsatı sunulmuş.

Merak ettiğiniz tüm detaylar ve daha fazlası için, gelin bu çalışmayı birlikte keşfedelim!

Kaynak

Medreselerde farklı tarihlerde sayımlar yapıldığı bilinmektedir. Aydoğdu, tezinde Osmanlı Devleti’nde önemli bir yeri olan medreseler üzerinde durmuş ve 1844 tarihli İstanbul Medreseleri Nüfus Defterini inceleyerek değerli bir çalışma ortaya koymuştur. İlk bölümde teze konu olan defteri tanıtan yazar, medreselerin tarihi süreç içerisindeki gelişimini aktarmıştır. İkinci bölümde defterin transkripsiyonu yer alırken son bölümde nüfus defterindeki kayıtlar derinlemesine incelenmiş ve medreselerde kayıtlı olan kişiler hakkındaki bilgiler talbolaştırılmıştır. Son bölümde ise medreseler hakkında kaydedilen bilgiler analiz edilmiştir.

Çalışmanın Yöntemi

İlk olarak çalışmanın kaynağı olarak belirlenen 185 Numaralı Deftere Göre İstanbul Medreseleri Nüfusu (1844) adlı tez çalışmasından medreselerin nüfusu ve medreselerin bulunduğu semtler tespit edilmiş ve günümüzdeki konumlarının saptanmasının ardından elde edilen veriler Excel tablosunda derlenmiştir. (Bkz. Görsel 1)

Görsel  1: İstanbul Medreseleri Veri Seti

Elde edilen veri seti, Google My Maps üzerinden haritaya aktarılmıştır. Google My Maps, kişisel harita tasarlama kolaylığıyla ön plana çıkan kullanışı bir uygulamadır. Harita üzerinde istenilen noktaları pinleme ve bu pinleri detaylandırma imkanı sağladığından verilerin haritaya işlenmesi aşamasında bu uygulamadan yararlanılmıştır. (Bkz. Görsel 2 )

Görsel 2: Harita Yapım Aşaması

İkinci aşamada, hazırlanan veri seti ArcGIS yazılımında harita yapılmaya uygun hale getirilmiştir. Bu süreçte, nüfus yoğunlukları ve medrese isimlerini gösteren haritalar üretilmiştir. ArcGIS'in sağladığı görselleştirme olanakları sayesinde, 1844 yılı İstanbul'unun eğitim haritası detaylı bir şekilde ortaya konmuştur. (Bkz. Harita 1 ve Harita 2)

Harita 1 İstanbul'daki Medreselerin Dağılımı (1844)

Harita 2 İstanbul'daki Medreselerin Nufus Yoğunluğu (1844)

Defterde toplam otuz sekiz medrese kaydı bulunmakla birlikte defterin başındaki medrese kaydının yetmiş yedinci öğrenciden başlamasından anlaşılacağı üzere ilk medrese hakkındaki bilgiler eksik ve kısıtlıdır. Bu medresenin isim ve yer bilgileri anlaşılamadığından veri setine dahil edilmemiş ve geri kalan otuz yedi medrese haritaya aktarılmıştır. Bunun yanı sıra defterde yer alan medreselerin banisi, yapım yılı, fiziki özellikleri gibi temel bilgiler her kayıtta tam olarak not edilmediğinden ve tespiti güç olduğundan çalışmaya dahil

edilmemiştir. 

Tablo 1: 185 Numaralı Medrese Nüfus Defterinde Yer Alan İstanbul Medreseleri (1844)

Medrese nüfus defterleri, İstanbul’da fetih sonrasında önemli bir eğitim kurumu haline gelen medreseler hakkında çeşitli bilgiler ihtiva etmektedir. Medreselerin bulundukları yerin ve buralarda kayıtlı olan öğrencilerin sayılarının saptanabilmesi açısından da oldukça mühimdirler. Medreselerin büyük çoğunluğunun tarihi yarımadaya dağılmış durumda olduğu bilinmekle birlikte 185 numaralı defter kayıtlarından hareketle hazırlanan harita üzerinde de medreslerin Fatih’te yoğunlaştığı ve genel duruma paralellik gösterdiği anlaşılmaktadır. (Bkz. Harita 3) Diğer yandan surların dışında kalan Cedid Paşa Medresesinin kayıtlardaki mevcut duruma bir istisna olduğu görülmektedir. Dolayısıyla yapılan haritanın medreselerin İstanbul'daki coğrafi dağılımını net bir şekilde görselleştirdiği ve bu sayede hangi bölgelerde yoğunlaştıklarını kolayca gözlemlenebilir hale getirdiği söylenebilir. Aynı zamanda bu haritalama yapılacak diğer çalışmalarla birlikte medreselerin zaman içindeki dağılım ve değişimlerini incelemeye fırsat sağlayacaktır. Öte yandan medreselerin konumlarını ve demografik verilerini bir arada haritalamak, eğitim ve nüfus arasındaki ilişkileri anlamaya da yardımcı olacaktır. Örneğin yoğun nüfuslu bölgelerde daha fazla medrese bulunması gibi eğilimlerin izahı noktasında ortaya konulan bir tezin ispatında önemli bir argüman sağlayabilir.

Sonuç

Dijital Beşeri Bilimler (DBB), tarih araştırmalarını daha erişilebilir ve anlaşılır kılıyor. Bu sayede medreselerin yoğunluklarını ve coğrafi dağılımlarını inceleyerek, eğitim ve nüfus arasındaki ilişkileri daha iyi anlıyoruz.

Görüldüğü üzere DBB'nin arşiv belgelerini dijital ortama aktarma ve analiz etme sürecindeki katkıları, tarihsel verileri canlı ve dinamik hale getiriyor. Sonuç olarak imar faaliyetleri, yangınlar, yol yapım çalışmaları gibi çeşitli sebeplerle çoğu günümüze ulaşmamış olan medreselerinin yerleri güncel harita üzerinde tespit edilmiş ve bunların nüfus yoğunluklarına dair malumatlar elde edilmiştir. Dijital araçlar yardımıyla hazırlanan bu haritalamanın veri analizi ve araştırma süreçlerini kolaylaştırmada önemli bir payı olduğu söylenebilir. Dijital Beşeri Bilimler kapsamında kaynak eser farklı bir boyutta yeniden değerlendirilirken aranan cevapların niteliği gelişip dönüşmüştür. Aynı zamanda yeni soruların ve farklı yaklaşımların ortaya çıkmasına da kapı aralamıştır.

Özge AKCAN

Sakarya Üniversitesi

Tarih Bölümü

Yüksek Lisans Öğrencisi

ozge.akcan2@ogr.sakarya.edu.tr

KAYNAKÇA

Aydoğdu, İbrahim. 185 Numaralı Deftere Göre İstanbul Medreseleri Nüfusu (1844). Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.

Aydoğdu, İbrahim, ve Pelin İskender Kılıç. “185 Nolu Medrese Defterine Göre İstanbul Medreseleri Nüfusu (1844)”. Studies of The Ottoman Domain (Osmanlı Hakimiyet Sahası Çalışmaları) 7, sy. 12 (Şubat 2017): 83-104. 

Mübahat S. Kütükoğlu. “1869’da Faal İstanbul Medreseleri”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi 7 sy. 8 (Haziran 1976): 277-278.