Seminer Raporu: Bir İstanbul Mahallesini Tanımak: Molla Aşki

Blog Yazısı: Şeyma Nur Yayla

Osmanlı Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi, “OSAMER Tez Sunumları” serisinin üçüncüsü 18 Nisan Salı günü saat 17.00 ‘de çevrimiçi olarak gerçekleşti. Bu serinin yeni sunumunda İstanbul Medeniyet Üniversitesi’nden Özge Eda Kaya ağırlandı. Kaya, sunum kapsamında 2020 yılında Doç. Dr. Yunus Uğur danışmanlığında Marmara Üniversitesi Şehir Çalışmaları Programında tamamladığı “XIX. Yüzyılda bir İstanbul Mahallesinin Sosyal-Mekânsal Analizi: Molla Aşki Mahallesi” isimli yüksek lisans tezini sundu.

Tezin Konusunun Belirlenmesi

Özge Eda Kaya tezinde Molla Aşki Mahallesi odağında 19. yüzyıldaki kent reformlarının İstanbul’da oluşturduğu sosyal ve mekânsal değişimleri analiz etmiştir. Araştırma verileri, Başkanlık Osmanlı Arşivi Maliye Nezareti Varidat Muhasebe Defterlerine ait 1874 tarihli rika ile kaleme alınmış 62 sayfalık Esas-ı Emlak Defterleri'ne dayanmaktadır.

Kaya, literatür taraması yaparken bu yüzyıla ait mahallelerle ilgili yapılan çalışmalarda çoğunlukla yangınlar ve bu yangınların şehirde meydana getirdiği tahribata odaklanıldığını söyleyerek, literatürde büyük bir boşluğun olduğunu tespit etmiştir. TAyrıca bu döneme dair yapılan diğer çalışmaların da beledi yapının incelenmesine yönelik olduğunu ifade etmiştir. Bu nedenle tez konusunu belirlerken 19. yüzyılda kent yönetimi tarafından alınan kararların şehirdeki etkilerinin yanı sıra, mahalle düzeyinde bu kararların nasıl değişimlere yol açtığını anlamak amacıyla bir araştırma sürecine girdiğini açıklamakta ve esas konunun belirlenmesinde özellikle birincil kaynakların belirleyici olduğunun altını çizmektedir.

"Mahalle, ibadethaneden, meydandan, evlerden ve birkaç dükkandan oluşan birbirinden sorumlu kişilerin oturduğu ve bazı durumlarda dini,etnik, sosyo-ekonomik ya da hemşehri yoğunlaşmalarının da görüldüğü Osmanlı şehirlerinin en merkezi birimlerinden biridir."

Kaya'nın temel olarak kullanığı kaynak esas-ı emlak defteridir. Aynı zamanda Kaya'nın İstanbul Medeniyet Üniversitesi'nde Prof. Dr. İsmail Hakkı Kadı ve Doç. Dr. Yunus Uğur'un danışmanlığında hazırladığı doktora tezi kapsamında kullanılan bu defterlerde mahallenin hane sayısı, emlakın eski ve yeni numaraları, emlak sınırları ve mirasçıları, sokak ve cadde bilgileri gibi önemli bilgilere erişim sağlanmıştır. Bu defter serisinden konumu, suriçi bölgesinde bulunması ve soso-ekonomik merkezlere yakın olması gibi faktörler göz önünde bulundurularak Molla Aşki Mahallesi seçilmiştir. Kaya'nın çalışmasında temel olarak “Osmanlılar için şehir ne ifade etmektedir?” ve “ On dokuzuncu yüzyılda bir İstanbul mahallesi nasıldı?” sorularına cevap aranmıştır.

Molla Aşki Mahallesi

Özge Eda Kaya, Molla Aşki mahallesinin tarihini anlamak amacıyla gerçekleştirdiği ayrıntılı tezde, tarihi kaynakları başarıyla kullanarak mahallenin 19. yüzyıldaki değişimini açıklamaktadır. Sunumda, Osmanlı İmparatorluğu'nun zengin tarihî ve kültürel dokusunu yansıtan Molla Aşki Mahallesi'nin monografisi ele alınmıştır. Bu bağlamda, sunum süreci boyunca mahallenin tarihî geçmişi hakkında anlamlı bilgileri de paylaşılmıştır.

Mahallenin isimlendirilmesi konusuna gelindiğinde Kaya, Molla Aşki’nin kendine ait bir divanı olduğunu ve bu divanda kendisi hakkında bilgilerin yer aldığını vurgulamaktadır. Mahalle ismini, 15. yüzyılda yaşamış olan özellikle Fatih Sultan Mehmet dönemi şairlerinden Sultan II. Murat ve II. Mehmet dönemlerinde etkili olmuş olan, gerçek adıyla Muhammed Abdülrezzak olarak düşünülen Molla Aşki'den aldığını ifade etmektedir. Kaya, aynı zamanda mahallede Molla Aşki'nin adını taşıyan bir caminin bulunduğunu ve bu caminin hemen yanında Molla Aşki'nin mezarının bulunduğunu da ilave etmektedir.

1874 Tarihli Esas-ı Emlak Defteri Işığında bir Mahalleyi Tanımak

Defterde yer alan verilerin sistematik bir şekilde sınıflandırılması, Kaya'nın tezinin dikkat çekici öğelerinden biridir. Bu defterlerin içeriği, başta mahalle çalışmaları olmak üzere 19. yüzyıl İstanbul'unun envanterinin belirlenmesi amacıyla önemli bir potansiyele sahiptir.

Örneğin, deftere göre Molla Aşki mahallesinde o dönemde toplam 17 farklı türde yapı tespit edilmiştir. Ayrıca, mahallede toplam 185 hane bulunmaktadır ve bu yapılar bahçeli ve bahçesiz olarak ikiye ayrılmıştır. Bu veriler, defterin içeriği aracılığıyla mahallenin detaylı bir portresinin günümüz perspektifinden çizilmesini mümkün kılmaktadır.

Özetle Özge Eda Kaya sunumunda tezinin konusunun belirlenmesinden kullandığı kaynaklara kadar detaylı bilgileri bizimle paylaşmıştır. Tezinde bolca kullandığı haritalar ve tablolarla mahallenin konumu ve içeriği konusunda bize görsel bir içerik de sunmaktadır. Kendisine bu faydalı sunum için teşekkür ederiz.

Özge Eda Kaya Kimdir?

Özge Eda Kaya lisans derecesini Şehir Üniversitesi’nde, yüksek lisans derecesini ise Marmara Üniversitesi Şehir Çalışmaları bölümünde almıştır. Halen İstanbul Medeniyet Üniversitesi’nde sürdürdüğü Doktora çalışmasına Esas-ı Emlak Defterleri üzerinden 19. Yüzyıl İstanbul suriçi mahallelerinin sosyal ve mekânsal analizleri konusunda devam etmektedir. Başlıca çalışma alanları ise Osmanlı Şehir Tarihi, Osmanlı’da Sosyal Hayat ve Dijital Tarih çalışmalarını kapsamaktadır. Evliya Çelebi Araştımaları Merkezi'nde araştırmacı ve Digital Ottoman Studies Platformu'nda editördür.