Seminer Raporu: Osmanlı’da Yayıncılığın Doğuşu (1857-1888)

Blog Yazısı: Rumeysa Dobra

Osmanlı Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi, “OSAMER Tez Sunumları” serisinin ikinci seminerini 11/04/2023 tarihinde saat 17:00’da çevrimiçi olarak gerçekleştirdi. Bu bağlamda "Geç Osmanlı Döneminde Matbaa ve Kitap Yayıncılığı (1857-1888)" başlıklı tezini sunmak üzere Dr. Mehmet Erken konuk edildi.

“Osmanlı’da Yayıncılığın Doğuşu (1857-1888)” başlığıyla sunumuna başlayan Erken, 1857 ve 1888 tarihlerine özellikle dikkat çekmiştir. Bu tarihler de Osmanlı Devleti’nde ilk iki “Matbaa Nizamnamesi” nin yayınlandığını belirtmiştir.

Tezin Araştırma Soruları

Tezinin oluşum aşamalarından bahseden Erken ilk aşamada araştırma konusu, soruları ve kaynakları hakkında dinleyicileri bilgilendirmiştir. Araştırma soruları şu başlıklar altında şekillenmiştir:

• Yayınevleri neden belirli bir dönemde ortaya çıktı?

• Yayınevleri hangi faaliyetleri yaparlar?

• Kitap üretim ve satış mekanları neden değişmiştir?

Dr. Mehmet Erken, araştırma soruları bağlamında yıllara göre basılan kitap sayılarına, kitap sayılarının basımını etkileyen parametrelere, 1878-1888 yılları öncesi ve sonrasında yayın yapanlar arasındaki radikal farklara dikkat çekmiştir.

Tezin Kaynakları

Erken, tez oluşum sürecinin ikinci aşaması olarak çalışmasında kullandığı kaynaklardan bahsetmiştir. Bu kaynakları katalog, dönem içinde basılan kitaplar, arşiv belgeleri, yıllıklar ve gazeteler olarak kategorize etmiştir. Konuşmacı, tezi için arşiv kaynaklarının çok önemli olduğunu dile getirmiştir.

Bu aşamada işini kolaylaştırmak adına “İstanbul’da Matbaalar ve Yayıncılar Envanteri” oluşturma kararı alan Erken, bu sayede farklı bilgilerin bir tabloda toplanmasıyla tezindeki korelatif ağları daha iyi tespit ettiğini düşünmektedir. Elindeki malzemeyi bu şekilde değerlendirdiğini belirten Mehmet Erken, tespitlerinin teorik bir zemine oturtma aşamasının uzun zaman aldığı hususunu görsel materyallerle destekleyerek dinleyicilere anlatmıştır. Bu süreçte Robert Darnton’un “ What Is The History of Books” eserinden yararlandığı belirten Erken, mikro bağlamda Osmanlı Matbaa ve Yayın Tarihi çerçevesinde söz konusu eseri kendi materyallerine uygun bir şekilde revize ettiğini aktarmıştır. Bu sayede Osmanlı Devleti’nde yayın döngüsünün bir portresini çıkaran Dr. Erken, görsel materyaller aracılığıyla bu döngüsel süreci dinleyicilerin dikkatine sunmuştur.

Sahaflardan Yayınevlerine

Osmanlı Devleti’nde üretim ve satış noktasında sahafların baskın bir unsur olduğunu ileri süren Erken, ilk matbaaların Osmanlı Devleti’ne gelerek kitap satış ve dağıtım sistemine entegre olmasına yardımcı olan esas unsurların sahaflar olduğu tespitini yapmıştır. İlk matbaaları da hattatların açtığını ve ürettiği bilgisini de dinleyicilerle paylaşmıştır. Kitapların satış noktalarından da bahseden Dr. Erken, 1860-1880 yılları arasında yayın döngüsünün radikal bir değişime uğradığına dikkat çekmektedir. Bu değişim sürecinde sahaflardan yayıncılığa geçiş, yeni aktörlerin açığa çıkması ve sisteme nasıl entegre olacakları hususlarına değinmiştir. Özetle 1860’larda matbaaların çok kitap basmasıyla açığa çıkan karmaşık bir konjonktür 1880’lerde yayıncıların ortaya çıkmasıyla ve kitapçıların açılmasıyla yerini sulhun hakim olduğu bir konjonktüre bırakıyor.

Yayıncılığın neden ortaya çıktığı sorusunun pek çok klasik faktörle cevaplandığını ifade eden Mehmet Erken; yayıncılığın doğuşunun çok fazla okulun açılması, siyasetin ve entelektüel ortamın çok hızlı değişmesi gibi faktörlerle sınırlı olmadığını ve çok daha büyük bir hikayenin etkin olduğunu düşünmektedir. Tezindeki ana iddiasının da bu olduğunu vurgulamıştır.

Yayınevlerinin Doğuşu

Yayınevlerinin doğuşunda özellikle iki parametreye dikkat çeken Dr. Erken’in ilk iddiası matbaa ve matbaacılığın gelişimiyle ilişkiliyken ikinci iddiası dönemin hukuki gelişmelerinin etkisidir. Arşivlerde rastladığı bilgileri dinleyicilere aktaran Dr. Erken, arşivlerde edindiği bilgilere göre matbaanın sadece devlet evrakı basan bir kurum gibi gözüktüğünü tespit etmiştir. Tanzimat sonrası devlet evrakı başta olmak üzere yoğun bir evrak basım faaliyetinin başladığını ifade eden konuşmacı, 1857’den sonra matbaaların kitap ve gazeteden ziyade devlet evrakı bastığını ileri sürmektedir.

Matbaa ve Matbaacılığın Gelişimi

Matbaacılık, Yayıncılık ve Gazeteciliğin 19.yy’da Osmanlı Devleti ve Avrupa’da bir ayrışmaya gittiğini ifade eden Erken, 1857-1888 yılları arasında Osmanlı Devleti’nde İstanbul’da matbaaların dağılımını, matbaacıların bastıkları kitap sayılarına göre renk ve bölge dağılımlarını CBS tabanlı bir program olan ArcGIS aracılığıyla mekânsal analizlerini yaparak dijital görsel materyallerin desteğiyle dinleyicilere aktarmıştır.

1877-88 İstanbul'da kitap basım miktarlarına göre matbaalar

1857-76 yılları arasında İstanbul’da Matbaalar

Bu mekânsal analizler aracılığıyla belli bölgelerde çok belli bölgelerde ise az kitap yayınlandığını tespit eden Dr. Erken, bu durumu matbaacılığın kitap ve gazetecilikten ayrı bir sektör oluşuyla açıklamaktadır. Matbaacıların nasıl bir değişim ve dönüşüm yaşadığını sorgulayan konuşmacı, matbaacılığın Osmanlı Devletinde ve Avrupa’da 19.yy’da radikal bir dönüşüm yaşadığını ifade etmektedir.

Bu süreçte Johannes Gutenberg’in keşfettiği matbaa makinası yerini metal döküm yeni makinelere bırakıyor. Bu durum Dr. Erken tarafından kökten dönüşümün bir yansıması olarak görülmektedir. Sanayi Devrimi konjonktürünün de etkisinden bahseden Mehmet Erken, bu dönemde pek çok makinenin tedavüle girmesinin üretimde uzmanlaşmayla sonuçlandığına dikkat çekmektedir. Üretimde uzmanlaşmanın ise Avrupa’da 3 farklı uzmanlaşma ( kitap, gazete ve evrak basımı) tezahürünü beslediği tespitini yapmaktadır. Dr. Erken, bu gelişmelerle beraber sektörün değiştiği, insanların uzmanlaştığı ve yeni sisteme entegrasyonun kolaylaştığına dikkat çekmektedir.

Evrak basımının gelişimi Avrupa ülkelerinde, Amerika’da ve Türkiye’de farklı zaman dilimlerinde olsa da aynı yüzyıl içinde değişime uğradığını söyleyen Erken, bu bağlamda 19.yy’a işaret etmektedir.

Hukuki ve İdari Gelişmeler

Yayınevlerinin doğuşunda hukuki ve idari gelişmelerin de büyük oranda katkısı olduğunu düşünen Dr. Erken, bu bağlamda 1857 senesinde ilk düzenlemelerin getirildiğini, nizamnameler çıkarıldığını ve 1870’lerde ise karmaşık bir konjonktürün etkisiyle nizamnamelere yeni eklemeler yapıldığı bilgisini dinleyicilerin dikkatine sunuyor. Gazetelerde ise irili ufaklı düzenlemelerin yayınlandığını ifade eden konuşmacı, bu düzenlemelerin 1888 senesindeki ikinci nizamname de esas halini aldığını aktarmakla beraber tüm bu gelişmelerin yayınevlerinin doğuşunda büyük etkileri olduğunu düşünmektedir. Dr. Mehmet Erken, son olarak Abdülhamid Döneminde İmtiyazlar Düzeninin oluşturulmasıyla hızlı ve nitelikli bir matbaa sürecine girildiğini ifade ederek sunumunu sonlandırmıştır.

Sonuç

"Geç Osmanlı Döneminde Matbaa ve Kitap Yayıncılığı (1857-1888)" başlıklı tezinin aşamalarını anlatan Dr. Mehmet Erken; araştırma sorularını paylaşmasının ardından kategorik bir biçimde kaynaklarından bahsetmiştir. Bu süreçte oldukça fazla kaynağı tarayan Erken, bu aşamada “İstanbul’da Matbaalar ve Yayıncılar Envanteri” oluşturarak bilgiler, mekanlar ve matbaalar arasında korelasyonları çok daha iyi gözlemleme şansı elde ediyor.

Osmanlı Devleti’nde Yayıncılığın Doğuşunu iki farklı ana parametreyle ilişkilendiren Dr. Erken, bu parametreleri “Matbaa ve Matbaacılığın Gelişimi” ve “Hukuki ve İdari Gelişmeler” başlıklarıyla dinleyicilere sunmuştur. 1857-1888 yılları arasında Avrupa ve Osmanlı Devleti’ndeki yayın döngüsünün değişimini görsel materyaller ve ArcGıs programı aracılığıyla hazırladığı dijital mekânsal analizlerin katkısıyla anlatımını zenginleştirerek sunumunu gerçekleştirmiştir. Dr. Mehmet Erken’e katılımından ve katkılarından ötürü teşekkürlerimizi sunuyoruz.

Mehmet Erken Kimdir?

1988 yılında İstanbul/Fatih’te doğdu. 2006 yılında Vefa Lisesi ve 2012 yılında Boğaziçi Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nden mezun oldu. İstanbul Üniversitesi Sosyoloji bölümünde "Türkiye'de Yayıncılık Alanının dönüşümü (1980-2015) başlıklı tezi ile yüksek lisans derecesi aldı. Geç Osmanlı Toplumunda Matbaalar ve Kitap Yayıncılığı (1857-1888) başlıklı doktora tezini 2023 yılı başında Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Tarih Bölümü'nde savundu. 2012-2018 yılları arasında dunyabizim.com'da editör, TRT Türk ve TRT Haber'de çeşitli kültür sanat programlarında muhabirlik ve editörlük yaptı. 2017-2019 yılları arasında İstanbul Şehir Üniversitesi Sosyal hizmetler bölümünde öğretim görevlisi olarak çalıştı. Halen İstanbul Üniversitesi Uluslararası Öğrenci Merkezi'nde öğretim görevlisidir.