Blog Yazısı: Rumeysa Dobra
Dijital beşeri bilimler (digital humanities) ve dijital tarihçilik (digital history) temelde bilgi enformasyon teknolojisinin sunduğu imkanları beşeri çalışmalar ve tarihçilik sahasına aktararak bu iki alanı kolektif bir noktada buluşturan bir disiplindir. Bu iki alanın kesişmesiyle ortaya sentezlenmiş zengin çalışmalar çıkmaktadır. “Dijital tarihçilik, tarihçilik mesleğinde kullanılan tarihi malzemelerin tasnifi ve dijitalleştirilmesi, ilk el kaynaklardaki büyük verilerin sayısallaştırılması ve analizi ile analiz sonuçlarının çok çeşitli biçimlerde (harita, grafik, ilişki ağları çizelgeleri gibi) görselleştirilmesi gibi hususları içermektedir. Bu yöntemler bir yandan tarih yazımı imkânlarını artırırken diğer yandan tarih ve insan bilimlerinin kamusallaşmasına ve orta ve yükseköğretim programlarında ders materyalleri üretilmesine katkı sağlamaktadır" (Uğur, 2019). Dijital beşeri bilimler, teknolojinin dönemsel gelişimi ve gündelik yaşantının içerisindeki yoğunluğunun bir sonucu olarak konjonktüre bağlı bir şekilde ortaya çıkmıştır. Beşerî bilimlerin süreç içerisinde kendi bünyesinde barındırdığı değişim ve dönüşümlerin, dijital metotların alana yansıması bu bağlamda değerlendirilmelidir (Aladağ, 2020).
Bu blog yazısı, Sakarya Üniversitesi Osmanlı Araştırmaları Merkezi (OSAMER) bünyesinde düzenlenen "Dijital Beşerî Bilimler Atölyesi" kapsamında oluşturduğum final ödevimin çıktılarından biridir. Çalışmada Doç. Dr. Halil İbrahim Düzenli tarafından kaleme alınan "İstanbul Türbeleri" adlı makalenin verilerinden istifade edilmiştir.
İstanbul'daki Türbe Sayıları Halil İbrahim Düzenli'nin İstanbul'daki türbe sayılarına dair tespiti, çeşitli yazılarda ve listelerde farklı kriterlere göre yapılan çeşitli tasniflere dayandırılmıştır. Doğan Pür tarafından hazırlanan en geniş tasnifsiz listede 487 önemli İstanbul türbesi olduğu belirtilirken, İstanbul Türbeleri Müze Müdürlüğü'ne bağlı türbelerin sayısı 120 olarak verilmiştir. (Makalede belirtilmiş web sayfasına ulaşılamamıştır. Doğan Pür tarafından hazırlanmış konu hakkındaki eseri incelemek için tıklayınız )
Düzenli, Gülsün Tanyeli'nin ise daha geniş bir kapsamı ele alarak, türbe binalarını mimari açıdan incelemeye tabi tutabilecek yapıları dahil ettiğini ve 176 İstanbul türbesini sınıflandırdığını aktarmaktadır. Bu tasnifte, türbelerin statülerine göre sıralama yapılmıştır. Örneğin, sultan türbeleri, saraylı kadınlar türbeleri, şehzade türbeleri, sadrazam türbeleri, dinsel bürokratlar türbeleri, bürokrat türbeleri, mutasavvıf ve sahabe türbeleri, kadın türbeleri, ve Kırım Hanedanı türbesi gibi kategoriler oluşturulmuştur.
Her iki sınıflandırma da farklı kriterlere dayandığı için farklı sonuçlar ortaya koymaktadır. Bu nedenle, İstanbul türbelerinin sayıları ve sınıflandırılması konusunda net bir kesinlik sağlamak zordur. Ancak bu iki farklı sınıflandırmayı dikkate alarak, türbelerin metfun olan kişilerin kimliğine göre en genel sınıflandırması aşağıdaki gibi yapılabilecektir:
Sahabe Türbeleri
Fetih Şehitleri (Ni‘me’l-Ceyş) Türbeleri
Evliya Türbeleri
Padişah Türbeleri
Şehzade Türbeleri
Valide Hanım ve Sultanların Türbeleri
Sadrazam Türbeleri
Diğer Devlet Görevlilerinin Türbesi
Diğer
Veri Tabanı
Çalışma, Doç. Dr. Halil İbrahim Düzenli'nin makalesinden elde edilen verileri temel alarak, türbelerin isimleri, kategorileri ve konumlarını içeren bir veri tabanı oluşturmuştur. Bu veri tabanında çalışmanın ana kaynağından hareketle türbe isimleri, kategorileri ve çalışma kapsamında zikredilen 98 türbenin Google Maps aracılığıyla tespit edilen konumları bulunmaktadır. Ayrıca Eski İstanbul Fotoğrafları Arşivi ve Koç Üniversitesi Dıgıtal Collectıons fotoğraf arşivlerindeki görsellerden veri tabanı zenginleştirilmiştir.
Haritaların Hazırlanması
Çalışmada kullanılan ArcGIS programı, Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) tabanlı bir yöntem olarak kullanılarak, türbelerin mekânsal dağılımları haritalanmıştır. CBS’nin sunmuş olduğu imkanlardan yararlanarak tematik haritalarının oluşturulması şehre dair sosyo-mekânsal analizleri mümkün kılmaktadır. “Ayrıca dijital beşerî bilimler yöntemlerinin kullanımı görsel materyaller üretilmesiyle birlikte araştırma hakkında daha fazla sorunun sorulmasına; bu soruların cevaplanması için yeni kaynaklara ve yöntemlere başvurulmasına olanak sağlamaktadır." (Bekman, 2023)
Bu çerçevede ArcGIS programı aracılığıyla 10 adet harita üretilmiştir. Haritalardan biri İstanbul Türbelerinin genel dağılımını gösterirken diğer 9 harita yukarıda belirtilen kategorilere riayet edilerek oluşturulmuştur. Bu yöntem, türbelerin mekânsal dağılımını haritalama ve görselleştirme süreçlerini mümkün kılıyor. Böylece, İstanbul'daki türbelerin sosyo-mekânsal analizleri için temel oluşturan detaylı haritalar ortaya çıkıyor.
Harita 1: İstanbul Türbelerinin Genel Dağılımı
Sahabe Türbeleri
Çoğu sahabe türbesi Ayvansaray- Eyüp hattında konumlanmaktadır. Haricen Eminönü’nde Hz. Abdurrahman eş-Şamî Türbesi konumlanmaktadır.
Harita 2: Sahabe Türbelerinin Mekânsal Dağılımı
Fotoğraf 1: Eyüp Sultan Camisi ve Türbesi
Fetih Şehitleri (Ni‘me’l-Ceyş) Türbeleri
Söz konusu türbelerde 1453 senesinde İstanbul’un fethinde şehit düşenler yatmaktadır. İstanbul’un muhtelif mahalle ve semtlerinde rastlanan bu kabirlerin en kalabalığı Şehzadebaşı’nda konumlanan ufak bir hazire teşkil eden “Onsekiz Sekbanlar Haziresidir."
“Çoğu kabir hüviyetindeki İstanbul’daki fetih şehitleri ve gazileri kabirlerinin/türbelerinin ilçelere/semtlere göre dağılımı bir tasnife göre şöyledir:
Fatih (100 adet)
Eminönü (78 adet)
Eyüp (30 adet)
Zeytinburnu (7 adet)
Beyoğlu (14 adet)
Beşiktaş (2 adet)
Bakırköy (1 adet)
Beykoz (4 adet)
Sarıyer (2 adet)
Çatalca (1 adet)
Üsküdar (9 adet)
Bazısı efsanevi, bazısı hayal ürünü, bazısı da gerçek kişilerin kabirleri olan bu 248 mekânın çoğunun mimarisinden, mimarlık tarihinde yaygın olarak kabul edilen türbe mimarisi açıklama biçimleriyle, bahsedebilmek neredeyse imkânsızdır" (Düzenli, 2015).
Harita 3: Onsekiz Sekbanlar Haziresi
Fotoğraf 2: Onsekiz Sekbanlar Haziresi
Evliya Türbeleri
Evliya türbelerinin sayısı hakkında net bir bilgi olmamakla beraber bu türbelerin belli başlı olanları inceleme konusu olabilir. Tarihte “İstanbul’un Manevi Sultanları” olarak bilinen kişilerin Sahabe Eyüp Sultan Türbesi’nden sonra şehir mekanı ve mimari nitelikleri bakımından Düzenli'ye göre en dikkat çekenleri şunlardır:
1)Ebu’l-Vefa
2)Aziz Mahmut Hüdayî
3)Sünbül Efendi
4)Merkez Efendi
5)Yahya Efendi
6)Şeyh Mustafa Devatî
7)Şeyh Zafir Türbeler
Haritadan anlaşılacağı üzere evliya türbeleri çeşitli bölgelere dağılmış durumdadır.
Harita 4: Evliya Türbelerinin Mekansâl Dağılımı
Fotoğraf 3: Aziz Mahmud Hüdayi Camisi ve Türbesi
Fotoğraf 4: Ebu’l- Vefa Camisi ve Türbesi
Padişah Türbeleri
İstanbul’da müstakil olarak 14 padişah türbesi bulunur. Düzenli'nin eserinden elde edilen bilgiler doğrultusunda kronolojik yapım sırasıyla padişah türbeleri şunlardır:
1) II. Beyazıt (ö. 1512) Türbesi (1513)
2) I. Selim -Yavuz- (ö. 1520) Türbesi (1522)
3) I. Süleyman -Kanunî- (ö. 1566) Türbesi (1568)
4) II. Selim (ö. 1574) Türbesi (1576/1577)
5) III. Murat (ö. 1595) Türbesi (1599/1600)
6) III. Mehmet (ö. 1603) Türbesi (1608/09)
7) I. Ahmet (ö. 1617) Türbesi (1617)
8) I. Mustafa (ö. 1639) ve I. İbrahim (ö. 1648) Türbesi (1639’da Ayasofya’nın eski vaftizhanesi türbeye çevrilmiştir).
9) III. Mustafa (ö. 1774) ve III. Selim (ö. 1808) Türbesi (1763)
10) II. Mehmet -Fatih- (ö. 1481) Türbesi (1766/1767’de yeniden yapım)
11) I. Abdülhamit (ö. 1789) Türbesi (1789)
12) II. Mahmut (1839) Türbesi (1839/1840)
13) Abdülmecit (ö. 1861) Türbesi (1855)
14) V. Mehmet -Reşat- (ö. 1918) Türbesi (1914-1918)
Harita 5: Padişah Türbelerinin Mekansâl Dağılımı
36 Osmanlı padişahının 30 tanesi İstanbul’da hükümranlık etmiş, toplamda 15 türbe konstrüksiyonu padişahlar adına inşa edilmiştir. Padişah türbelerinin inşa edildiği yıllar dikkate alındığında ağırlıklı olarak 16.yy’da inşa edildiği tespit edilmektedir. 15 türbeden 5 tanesi bu dönemde inşa edilmiştir.
Fotoğraf 5: Fatih Sultan Mehmet Türbesi
Fotoğraf 6: Yavuz Sultan Selim Türbesi
Fotoğraf 7: Kanuni Sultan Süleyman Türbesi
Fotoğraf 8: II. Mahmud Türbesi
Şehzade Türbeleri
İstanbul’da şehzade yada şehzadeler adıyla anılan 6 mekân söz konusudur. Şehzade Camii haziresinde konumlanan Şehzade Mehmed ve Şehzade Mahmud için inşa edilen müstakil türbeler bu grubun önem arz eden yapıları arasında yer almaktadır.
Harita 6: Şehzade Türbelerinin Mekansâl Dağılımı
Fotoğraf 9: Şehzade Cami ve Şehzade Mehmed'in Türbesi
Valide ve Hanım Sultan Türbeleri
İstanbul’daki valide ve hanım sultan türbeleri sayısı 22’dir. Düzenli'nin eserinden hareketle bu türbeler:
1) Selçuk Hatun Türbesi (1513)
2) Hançerli Sultan Türbesi (1533)
3) Hürrem Sultan Türbesi (1559)
4) Şah-ı Huban Hatun Türbesi (1575-1580?)
5) Fatıma Sultan Türbesi (1588/1589)
6) Hubbi (Hubba) Hatun Türbesi (1588/1589)
7) Ayşe Hanım Sultan Türbesi (1594/1595)
8) Hatice Sultan Türbesi (XVI. yüzyıl sonu, XVII. yüzyıl başı)
9) Hatice Turhan Valide Sultan Türbesi (1663)
10) Gülnuş Emetullah Valide Sultan Türbesi (1708- 1711)
11) Nuruosmaniye (Şehsuvar Sultan) Türbesi (1755)
12) Aynü’l-Hayat Türbesi (1760-1763, 1764?)
13) Gülbahar Hatun Türbesi (1766)
14) Mihrişah Valide Sultan Türbesi (1793-1796
15) Şah Sultan Türbesi (1800/1801)
16) Nakşıdil Valide Sultan Türbesi (1817/1818)
17) Adile Sultan Türbesi (1849)
18) Gülustu Valide Sultan Türbesi (yaklaşık 1861)
19) Pertevniyal Valide Sultan Türbesi (1871)
20) Nevfidan (Nef-i Fidan) Kadın Türbesi (XIX. yüzyıl)
21) Havatin Türbesi (XIX. yüzyıl); 22) Cedit Havatin Türbesi (XIX. yüzyıl)
Harita 7: Valide Hanım ve Sultanlar Türbelerinin Mekansâl Dağılımı
16.yy’da sekiz tane, 18.yy’da 5 tane ve 19.yy’da 8 saraylı kadın türbesi inşa ettirildiği bilinmektedir. 17.yy’da ise yalnızca Hatice Turhan Türbesi inşa ettirildiği bilinmektedir. Bu türbe aynı zamanda Osmanlı’nın en büyük türbesi olmakla beraber içerisinde Hatice Turhan Sultan dahil 5 Osmanlı Padişahı yatmaktadır.
Fotoğraf 10: Valide Turhan Türbesi
Sadrazam Türbeleri
Düzlü’ye göre İstanbul’da mimari üslupları bakımından dikkate değer sadrazam türbelerinin sayısı 29’dur. Söz konusu 29 türbe şunlardır:
1) Rum Mehmet Paşa Türbesi (1471/1472; poligonal, kubbe örtülü, kesme taş)
2) Mahmut Paşa Türbesi (1473/1474; poligonal, kubbe örtülü, kesme taş)
3)Davut Paşa Türbesi (1485; poligonal, revaklı, kubbe örtülü, kesme taş)
4) Ayas Mehmet Paşa Türbesi (1539; kare, baldaken, kubbe örtülü, kesme taş, mermer)
5) Kara Ahmet Paşa Türbesi (1558/1559, 1565?; poligonal, kubbe örtülü, kesme taş)
6) Rüstem Paşa Türbesi (1560/1561; poligonal, kubbe örtülü, kesme taş)
7) Sokullu Mehmet Paşa Türbesi (1568/1569; poligonal, kubbe örtülü, kesme taş, mermer)
8) Güzel Ahmet Paşa (Arnavut Ahmet Paşa) Türbesi (1580/1581; dikdörtgen, kubbe?, çatı? örtülü, kesme taş, tuğla [almaşık]
9) Lala Mustafa Paşa Türbesi (1580; kare, baldaken, kubbe örtülü, kesme taş)
10) Cerrah Mehmet Paşa Türbesi (1593; poligonal, revaklı, kubbe örtülü, kesme taş)
11) Ferhat Paşa Türbesi (1595; poligonal, revaklı, kubbe örtülü, kesme taş)
12) Koca Sinan Paşa Türbesi (1595; poligonal, kubbe örtülü, kesme taş)
13) Kuyucu Murat Paşa Türbesi (1606/1607- 1609; dikdörtgen, revaklı, çatı (bugünkü) örtülü, kesme taş)
14) Siyavuş Paşa Türbesi (1602; poligonal, revaklı, kubbe örtülü, kesme taş)
15) Bosnalı İbrahim Paşa Türbesi (1603; poligonal, revaklı, kubbe örtülü, kesme taş)
16) Güzelce Ali Paşa Türbesi (1620/1621; kare, kubbe örtülü, Kârgir)
17) Bayram Paşa Türbesi (1634/1635; kare, eyvanlı, kubbe örtülü, kesme taş)
18) Köprülü Mehmet Paşa (1661?; poligonal, baldaken, kubbe örtülü, mermer)
19) Halil Paşa Türbesi ve yanındaki oğlu Mahmut Bey Türbesi (XVII. yüzyılın ilk çeyreği; kare, revaklı, kubbe örtülü, kesme taş)
20) Hekimoğlu Ali Paşa Türbesi (1734/1735; dikdörtgen, kubbe örtülü, kesme taş, tuğla [almaşık])
21) Koca Mehmet Ragıp Paşa Türbesi (1762; poligonal, baldaken, tonoz örtülü, mermer)
22) Hüsrev Paşa Türbesi (1855;23 kare, kubbe örtülü, kârgir)
23) Mustafa Reşit Paşa Türbesi (1858; kare, kubbe örtülü, kesme taş, mermer)
24) Keçecizade Fuat Paşa Türbesi (1868/1869; poligonal, kubbe örtülü, mermer)
25) Zeynep-Kâmil (Zeynep Hanım ve Yusuf Kâmil Paşa) Türbesi (1886/1887; poligonal, kubbe örtülü, kesme taş)
26) Mahmut Nedim Paşa Türbesi (XIX. yüzyılın ikinci yarısı; kare, kubbe örtülü, mermer)
27) İbrahim Ethem Paşa Türbesi (1893?; kare, revaklı, kubbe örtülü, kesme taş)
28) Ahmet Cevat Paşa Türbesi (1900; kare, kubbe örtülü, kesme taş)
29) Mahmut Şevket Paşa Türbesi (1913; kare, baldaken, eyvanlı, kubbe örtülü, kesme taş, mermer)
Harita 8: Sadrazam Türbelerinin Mekansâl Dağılımı
Fotoğraf 11: Sadrazam İbrahim Paşa Türbesi
Diğer Devlet Görevlileri Türbeleri
Düzlü’nün makalesinden tespit edilen diğer devlet görevlilerine ait türbelerin sayısı 9’dur. Bunlar:
1)Barbaros Hayrettin Paşa Türbesi
2)Zal Mahmut Paşa Türbesi
3)Cerrah Mehmet Paşa Türbesi
4)Gazanfer Ağa Türbesi
5)Ekmekçizade Ahmet Paşa Türbesi
6)Nakkaş Hasan Paşa Türbesi
7)Destarî Mustafa Paşa Türbesi
8)Prens Sabahattin-Halil Rıfat Paşa Türbesi ve Gazi Osman Paşa Türbesi
9)Barboros Hayreddin Paşa Türbesi
Harita 9: Diğer Devlet Görevlileri Türbelerinin Mekansâl Dağılımı
Fotoğraf 12: Barbaros Hayrettin Paşa Türbesi
Diğer (Şekerpare Hatun Türbesi)
Diğer kategorisinde I. İbrahim’in gözdelerinden Şekerpare Hatun için Eyüp’te yapılan türbe yer almaktadır. Düzenli’nin bu türbe hakkında verdiği tek bilgi Sekizgen planlı altyapı uygulamasına tek örnek bu türbenin olduğudur.
Harita 10: Şekerpare Hatun Türbesi
Fotoğraf 13: Şekerpare Hatun Türbesi
Sonuç
Dijital beşeri bilimlerin, bilgi enformasyon teknolojisinin evrimi ve günlük yaşamın yoğunluğu ile şekillenen bir disiplin olduğunu belirtmek önemlidir. Bu disiplin, beşeri çalışmalar ve tarihçilik alanlarını bir araya getirerek zengin çalışmalar ortaya koymaktadır. Blog yazımız kapsamında da İstanbul'daki türbelerin sayısı ve sınıflandırılması konusunda farklı kaynaklardan elde edilen verilerin çeşitliliği, dijital tarihçiliğin sunduğu yöntemlerin önemini vurgulanmıştır. Doç. Dr. Halil İbrahim Düzenli'nin "İstanbul Türbeleri" adlı makalesinden elde edilen veriler kullanılarak, türbelerin çeşitli kategorilere göre sınıflandırılması yapılmıştır.
İstanbul'daki türbelerin çeşitli sınıflandırmalarla ele alınması, sultan türbelerinden saraylı kadınlar türbelerine, şehzade türbelerinden dinsel bürokratlara kadar geniş bir yelpazede farklı statülere ve sosyal rollerdeki kişilere ev sahipliği yaptığını ortaya koymaktadır. Bu sınıflandırmalar, türbelerin sosyal, siyasi ve dini bağlamlarıyla ilişkili olduğunu göstererek, İstanbul'un tarihî dokusunun anlaşılmasına katkı sağlamaktadır.
Dijital beşeri bilimlerin yöntemlerinden biri olan Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) tabanlı ArcGIS programı kullanılarak, türbelerin mekansal dağılımı haritalar üzerinde görselleştirilmiştir. Bu yöntem, İstanbul'daki türbelerin genel dağılımından başlayarak, sahabe türbeleri, fetih şehitleri türbeleri, evliya türbeleri, padişah türbeleri, şehzade türbeleri, valide hanım ve sultan türbeleri, sadrazam türbeleri, diğer devlet görevlileri türbeleri ve diğer kategorilerine göre ayrı ayrı haritalar oluşturulmasını içermiştir. Elde edilen veriler, İstanbul'daki türbelerin tarihî ve kültürel zenginliğini gösterirken, dijital beşeri bilimlerin tarih yazımına ve bilimlerin kamusallaşmasına nasıl katkı sağladığını da ortaya koymaktadır.
Netice olarak İstanbul türbelerinin mekânsal dağılımları gerek istatistiki olarak gerekse haritalar üzerinden incelendiğinde dikkat çekmektedir. “İstanbul Türbeler Müze Müdürlüğü’ne bağlı 120 türbenin ilçelere göre dağılımı şu şekildedir: Fatih’te 70 (34’ü bugün idari olarak Fatih’e katılmış olan Eminönü’nde olmak üzere), Eyüp’te 27, Üsküdar’da 11, Beyoğlu’nda 6, Beşiktaş’ta 3, Zeytinburnu’nda 2 ve Beykoz’da 1. Türbe yapıları bakımından Fatih, Yavuz Sultan Selim, Beyazıt, Şehzade külliyeleri ve Ayasofya bahçesi en fazla türbeyi barındıran mekânlardır. Ayrıca Fatih’te Divanyolu, Eyüp’te “Cülus yolu” olarak bilinen akslar İstanbul türbelerinin görsel olarak gündelik yaşama dâhil oldukları kent mekânları olarak belirmektedir" (Düzenli,2015).
İstanbul'daki türbelerin dijitalleştirilmesi ve coğrafi bilgi sistemleri ile analiz edilmesinin tarih ve kültür araştırmalarında önemli bir alan olduğunu ortaya koymaktadır. Bu alandaki çalışmaların, tarihi mirası koruma, araştırma olanaklarını genişletme ve kültürel bilgiye erişimi kolaylaştırma açısından büyük katkı sağlayacağı düşünüyoruz.
KAYNAKÇA
Aladağ, F. (2020). Dijital Beşerî Bilimler ve Türkiye Araştırmaları: Bir Literatür Değerlendirmesi . Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi , 18 (36) , 773-796 .
Bekman, B. (2023). Mahalle Çalışmalarına Bir Katkı: 18. Yüzyıl Suriçi Mahallelerinin Tespiti ve Haritalanması (1730-1787) . Kadim , 0 (5) , 69-112 .
Düzenli, İ. (2005). İstanbul Türbeleri. Antik Çağ’dan Günümüze Büyük İstanbul Tarihi. 8. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş., 428-449.
Şakul. K, Uğur. Y. ve Kırmızı A. (2019). “Türkiye'de Deneysel ve Dijital Tarihçiliğin Gelişimi İçin Bir Strateji Çerçevesi” A. S. Özkaya (Ed.), Türk Askeri Kültürü: Tarih, Strateji, İstihbarat, Teşkilat, Teknoloji, İstanbul: Kronik Yayınları, s.719.
Eski İstanbul Fotoğrafları Arşivi- http://www.eskiistanbul.net/
Koç Üniversitesi Dıgıtal Collectıons- https://librarydigitalcollections.ku.edu.tr/en/